Ervaringsdeskundigheid, het beroep

In de term ervaringsdeskundigheid zit veel moois verscholen. En vooropgesteld, ik doel hier op de term uit het werkveld, ik heb het hier over het beroep van de ervaringsdeskundige, een professional dus. Van die rol neem ik afscheid in 2021. Anderen kunnen mij nog wel zien met deze rol of mij met deze rol ergens voor inzetten, maar zelf kies ik voor een andere rol, die me beter past. Als vorm van afscheid schrijf dit verhaal, om deze rol zo mooi mogelijk te duiden en los te laten.

De term ‘ervaringsdeskundigheid’.

Allereerst het deel van de term ‘ervaring’. Dat is voor de meesten wel duidelijk. Toch lijkt het me goed om hier aan toe te voegen dat het om een specifieke ervaringen gaat, namelijk de levensontwrichtende ervaring(en).

Dan het andere deel van het woord ‘-deskundige’. In de term ‘deskundig’ schuilt het woord collectief. In het werkveld is een ervaringsdeskundige iemand die gebruik maakt van ‘collectieve ervaringsdeskundigheid’. Dat is de eigen ervaringskennis en kunde, geslepen en ‘rondgemaakt’ aan de kennis en inzichten van andere herstelprocessen en -bronnen. Daarmee hanteert en doorziet de ervaringsdeskundige min of meer universele principes rondom herstel, gezondheid, lijden, rouw, verslaving, uitsluiting, stigma (en meer) die de ervaringsdeskundige desgewenst op verbindende wijze kan illustreren met eigen ervaringen en/of die van anderen uit zijn of haar netwerk. (Zie voor meer achtergrondinformatie en kaders het Beroepscompetentieprofiel Ervaringsdeskundigheid, bijvoorbeeld bladzijde 19.)

Waar ben je dan deskundig in? Die vraag zou wat mij betreft meer centraal mogen staan. Niet wat een ervaringsdeskundige is of welke naam het beste past, maar vooral: wat doet deze persoon, wat anderen in het werkveld niet doen, of niet kunnen, of laten? Wat maakt dat iemand deze input zo waardevol en zinvol vindt? Want daar gaat het om. Om het effect.

Wat de ervaringsdeskundige doet lijkt makkelijk te beantwoorden door concrete activiteiten te gaan opsommen. Maar dat doe ik bewust niet. Hoe een ervaringsdeskundige vertrouwen wekt, perspectief en hoop biedt, presentie en nabijheid biedt? Dat kan in ontelbare vormen, die ook nog eens te kort gedaan worden als ik ze in woorden zou uitdrukken.

Daarom gebruik ik in deze uitleg metaforen waarmee ik hoop dat ik dit ervaringsdeskundige handelen kan verhelderen, voor wie hier nog zoekende in is. Overigens en voor de volledigheid; de term ‘ervaringswerker’ is ook een veelgebruikt term. Zelf gebruik liever de andere term, omdat ik mezelf destijds vanaf 2014 met dit woord tot ervaringsdeskundige heb gekneed. Een persoonlijke voorkeur dus.

Allereerst is er de prachtig definitie: Een ervaringsdeskundige is iemand die aan de hand van de eigen herstelervaringen ruimte maakt voor het herstel van anderen.

Daarin zit iets heel belangrijks: ‘ruimte maken’. Over de term herstel is ook veel te zeggen. Tegenwoordig sluit dat goed aan bij de definitie van positieve gezondheid, het gedachtengoed van Machteld Huber (Iph.nl) Wikipedia schrijft hierover: ‘Positieve Gezondheid betekent dat iemand zingeving ervaart en vaardigheden ontwikkeld heeft om de uitdagingen van het leven aan te kunnen.’ Deze verhelderende kaders over herstel van kwaliteit van leven skip ik even, want ik wil het vooral hebben over datgene dat ook zo van belang is, maar veel minder grijpbaar: ruimte.

Hulpverleners kunnen op allerlei manieren bijdragen aan positieve gezondheid. Wat mij betreft zijn ervaringsdeskundigen in dit proces dus vooral de brengers van ruimte. Ruimte waarbinnen beweging ontstaat en daarmee herstel op gang komt. Herstelbewegingen van een persoon, een organisatie, een gebied en/of zelfs een hele samenleving. We hebben de uitdagen van het leven tenslotte samen aan te gaan.

En hier begint mijn metafoor.

Stel we zien de individuele mens als een mooie boom. De boom neemt ergens ruimte in. Dat stukje gewortelde grond is het eigen leven. De stam is de basis en dat staat hier voor de mens als geheel. Die heelheid vertakt zich in rollen. Je bent allereerst mens en afhankelijk van je gender geef je jezelf rollen en je krijgt ze ook: moeder, buurvrouw, zus, collega, vader, broer, oom, vrijwilliger, burger. Zo heeft elk mens gaandeweg het leven verschillende rollen waarmee hij of zij contact legt en uitwisselt met de omgeving. En al die rollen maken iemand tot één heel groeiend wezen. Elke rol heeft een eigen script aan woorden en betekenissen. En zo vormt ieder mens middels het eigen script, een eigen leven, met eigen mindsets en een bijpassend wereldbeeld.

Net als bij mensen kunnen bomen ook een levensontwrichtende gebeurtenis meemaken. Een boom kan worden geraakt door een bliksem, waait om, of krijgt bijvoorbeeld een insectenplaag te verduren. Een boom kan ook onderdeel zijn van een bos en net als bij mensen: elk mens behoort tot een collectief en dus kunnen we onszelf zien als groepen bomen die samen in een bos staan en samen een bos vormen. Hiermee ben je dus veel meer dan een individu. Je bent een deel en je bent een deel van het geheel. Ik kan zelf niet anders dan zo naar mezelf en mijn medemens kijken. Ik ben wie we samen zijn, daar ben ik een onderdeel van. ‘Samenleving’ past daar als woord ook goed bij.

Als ik in zo’n bos als boom omval en er daarna over ga vertellen, dan ben ik nog geen ervaringsdeskundige, maar iemand met opgedane ervaring en mogelijk ook ervaringskennis. Zo’n verhaal kan heel hoopvol zijn, als ik vertel en laat zien dat ik toch weer met nieuwe twijgen ben gaan groeien en nu weer fier overeind sta.

Voor de term ervaringsdeskundige is meer nodig dan het eigen verhaal. Als ik alleen mijn verhaal vertel, dan neem ik ruimte. Dat is nog geen ruimte maken voor andermans herstel. Daarnaast is de deskundigheid veel meer dan het eigen verhaal. De collectieve deskundigheid gaat over het bos kunnen lezen en doorzien, de kracht herkennen van de samenwerkende planten en dieren, het bos intuïtief kennen en doorgronden, er niet in verdwalen, niet meer bang zijn voor de donkere plekken in het bos. Weten hoe het is als een tak afbreekt en je een rol plotseling bent verloren. Maar dat er veel meer is dan alleen die tak. Je begrijpt als ervaringsdeskundige de balans van geven en nemen, je hebt inzicht in hoe (eco)systemen goed zijn geordend (of juist niet), je hebt de kracht van erkenning ontdekt en je bent in staat om zonder oordeel te luisteren naar alles wat het bos aan geluid voortbrengt en je weet dit voor jezelf en anderen een plek te geven, omdat je inziet dat alles en iedereen ‘erbij hoort’. Kortom, je kent jezelf én je omgeving en weet dit tot één samen te smeden: ‘uit één stuk zijn’ binnen een gedeelde meervoudige werkelijkheid. Om dit te kunnen heb je onverhoopt het lineaire denken deels ook maar losgelaten. Want dit denken bleek in deze non-duale natuurlijke chaos niet echt helpend.

En er is meer. Wat mij betreft het belangrijkste. Zo’n bos heeft ergens een lege plek. Wie een goede ervaringsdeskundige is, kan elke moment, vanaf elke willekeurige plek, deze lege plek voor en vooral mét een ander vinden. Dat is bijna iets magisch. Die lege plek is de ruimte voor herstel. Dat is het geheim van de natuur, zodra geheimen en taboes er niet meer hoeven zijn. Wie gevallen is in levensontwrichting heeft zichzelf in een eenzame leegte daar achtergelaten. En vanuit die leegte is er een zoektocht geweest om weer op de plek terug te komen waar samen groeien weer mogelijk werd. Die route is dus in omgekeerde richting al afgelegd en die zit daarna voor altijd in iemands systeem. Dat zie ik als DE kracht van ervaringsdeskundigheid.  Tegelijkertijd is dit taciete weten ook de kracht van kwetsbaar (mogen) zijn. 

Iemand die valt, worstelt, met zichzelf in de knoop zit, verdwaald is in het leven, te midden van andere bomen? Dan weet een ervaringsdeskundige (via het contact met zichzelf) in contact met die kwetsbare ander de weg naar de lege plek in het bos feilloos te vinden.

De weg naar de simpele lege plek in het complexe bos, daar gaat ervaringsdeskundigheid wat mij betreft altijd over. En dit is echt een ander soort kennis dan we gewend zijn te gebruiken. Dit is bezielde kennis die is verbonden met hoofd, hart, handen, buik (gevoel) en benen!

Wie met de ervaringsdeskundige optrekt (waarbij de ervaringsdeskundige de ander uitnodigt zelf de route te kiezen), komt altijd op deze bijzondere plek uit. Hier is de ervaring mee te maken dat iemand helemaal alleen staat én toch niet alleen is, maar zich omringd voelt door het gehele bos, met overal wuivende takken als natuurlijke handreikingen. 

Op deze lege plek in het bos is er ruimte én grond om de lucht te zien en de zon. De zon die als dé bron op deze grond energie en warmte geeft. Helemaal bedoeld voor de persoon die dit zo nodig heeft om geraakt te worden met liefde en licht om zo zelf de eigen natuurlijke levensbron weer te kunnen ervaren. En dit is niet iets wat de ervaringsdeskundige helemaal zelf doet of kan, dit is een veel grotere helende dynamiek waar de ervaringsdeskundige ook deel van uitmaakt en hierin wél geleidend, helpend, adviserend en faciliterend is. Maar de persoon die er in deze ruimte mee aan de slag gaat doet dit helemaal zelf.

Dus als je iemand hoort vertellen over ervaringskennis, ervaringsdeskundigheid en ruimte voor herstel? Dan hoop ik dat je denkt aan de boom, het bos en die mooie open ruimte ergens in het midden van dat bos. En dat de weg ernaar toe het doel én het middel is. Dat is al de groei. En dat deze ruimte niet hetzelfde is als leegte, maar eerder een diepte die geleegd is met essentiële kracht, waar vervolgens die gedeelde diepte met diezelfde kracht weer gevuld wil worden.

Iemand die werkt met deze kracht en hier wegwijs in is? Die naar anderen deze principes en intrinsieke kennis en ervaringen weet over te brengen op liefdevolle, integere, daadkrachtige wijze? Die is ervaringsdeskundig!

En ikzelf? Ik noem me voortaan liever kunstenaar. Want dat is een rol die mij uitnodigt tot groeien.